4 april 2023 – In het Westen mogen we ons dan druk maken om systemen die steeds strakker knellen, om verlies aan professionele autonomie, om toenemende administratiedruk van een steeds almachtiger staatsapparaat, in veel landen in Afrika hebben ze wel wat anders aan hun hoofd. Daar leeft de meerderheid van de bevolking van gemiddeld tussen € 1,- en € 2,- per dag. “Terwijl € 10,- het absolute minimum zou moeten zijn om enigszins fatsoenlijk te kunnen leven”, stelde ecologisch econoom Felix van Hoften uit eigen ervaring vast tijdens zijn verblijf in Afrika een aantal jaren geleden. Over zijn belevenissen schreef hij een boek dat leest als een avonturenroman: De golven en de Kaap, in 2021 verschenen bij Padvinder Uitgeverij. In het boek volgen we hem (‘amori’) en zijn Spaans-Colombiaanse vriendin Caro in hun zoektocht naar antwoorden op de vraag: hoe komt het dat Afrika economisch zo achterblijft, terwijl het in potentie zo rijk is? En kunnen wij daaraan iets doen?
Degrowth, oftewel: ontgroeien
Om met die laatste vraag te beginnen, er is maar één mogelijkheid: ‘wij in het Westen’ zullen een stap terug moeten doen, zullen minder moeten gaan consumeren, zodat ‘zij in het Zuiden’ ruimte krijgen voor hun plekje onder de zon. “Nu is het verschrikkelijk slecht verdeeld”, zegt Felix. “Doorgroeien kan niet, omdat we nu al meer grondstoffen verbruiken dan de aarde beschikbaar heeft. Wij denken eigenlijk nog steeds imperialistisch: wij hebben grondstoffen nodig – bijvoorbeeld voor onze zonnepanelen – en zij hebben die. En het zijn geen lokale bedrijven die ons grondstoffen leveren als zand en beton, maar grote westerse multinationals die grondstofrijke landen in Afrika exploiteren.” Van Hoften is, met zijn leermeester Kees Klomp, aan de Hogeschool Rotterdam dan ook een groot pleitbezorger van ‘degrowth’, oftewel: ‘ontgroei’ (niet te verwarren met ‘krimp’). Zonder dat we daarbij aan welzijn hoeven in te leveren, is daarbij natuurlijk de uitdaging. Het Westen geeft zijn bevoorrechte positie niet zomaar op.
‘Moeten we zoveel groei halen? Hup, 700 mensen eruit!’
Na eerst bij een ngo te hebben gewerkt die zich richtte op het verminderen van verkeersslachtoffers onder jongeren, deed hij na zijn studie economie en bedrijfskunde in Tilburg een aantal jaren ervaring op in het grote bedrijfsleven. Daar zag hij dat alles draaide om targets, aandeelhouders en groei ‘ten koste van alles’. “Dat kan alleen ten koste van mensen. Moeten we zoveel groei halen? Hup, 700 mensen eruit! Hier ontstond mijn liefde voor de ontgroeitheorie.”
Hij hield het een aantal jaren vol, met een peperdure leaseauto tot zijn beschikking, doordat hij met zijn vriendin aan het sparen was voor een wereldreis. Geen gewone wereldreis, als toerist, maar op onderzoek uit: “Ik wilde weten hoe de enorme economische verschillen tussen Europa en Afrika te verklaren zijn. En ik wilde terug naar de economische basis, op microniveau ervaren hoe het leven voor veel mensen in elkaar steekt.”
De langste periode verbleef hij in Malawi, wat betreft gemiddeld inkomen een van de armste landen ter wereld. Hij ging er met zijn vriendin als vrijwilliger aan de slag bij een ngo die een duikschool annex hotel runde aan het paradijselijke Lake Malawi. Oprecht van plan om ‘iets goeds’ te doen voor de lokale bevolking, raakten ze na een paar maanden gedesillusioneerd toen ze ontdekten dat de ngo meer draaide om de duikschool, en het lokken van westerse en Chinese toeristen, dan om het opzetten van lokale projecten.
Geleerde lessen
“Ik heb mooie lessen geleerd van mijn maanden in Afrika”, vertelt Felix in een Rotterdams café tijdens zijn verlengde ouderschapsverlof wegens de geboorte van zijn tweede kind. “De belangrijkste: de verschillen zijn zó groot dat deze alleen te overbruggen zijn als wij een stap terug doen, zodat zij het iets beter kunnen krijgen. Er is maar een bepaalde hoeveelheid aan materialen beschikbaar voor ieder mens. Wij zitten ruim boven die grens, zij er ruim onder. Wat ik ook heb gezien: het ligt niet aan de Malawiërs zelf. Ze zijn niet ‘lui’ of ‘dom’, maar zitten simpelweg klem in een post-imperialistisch systeem waarvan ze alleen bevrijd kunnen worden door een eerlijker verdeling van welvaart en materialen. We kunnen beginnen met true pricing: bied een eerlijke prijs voor de producten die wie gebruiken, een prijs waarin ook de schade is opgenomen die is aangericht voor de productie ervan. Producten worden daardoor duurder, maar is dat zo erg? Moeten we werkelijk iedere dag vlees eten? Moeten er het hele jaar door tulpen zijn? En moeten we echt vier keer per jaar op vliegvakantie? Ik pleit voor de ‘kunst van het genoeg’. Pas als wij dertig tot veertig procent minder energie gebruiken, halen we de klimaatdoelstellingen.”
Het dilemma is dan – en daar raken we het onderwerp van deze website: in hoeverre geven we het vertrouwen aan mensen zelf om de juiste keuzes te maken, of gaan we toch een heel systeem opzetten om mensen te dwingen en controleren? Of concreet: verwachten we dat de politiek vliegen zo duur maakt dat we het ons niet meer kunnen veroorloven, of kiezen we er zelf voor om minder te gaan vliegen? Van Hoften hoopt op het laatste, waarbij de overheid ons kan sturen. Bijvoorbeeld door marketing in de publieke ruimte, nu nog vooral gericht op consumeren, met de producent als koning, om te buigen naar een boodschap die ons aanzet bewust keuzes te maken over wat we consumeren, of juist niet consumeren.
‘Wij hebben een voorbeeldfunctie’
Wij in het Westen hebben in ieder geval een voorbeeldfunctie, stelt Van Hoften. “Ook in Afrika zien ze ons als ‘leiders van de wereld’. Ze zien op tv hoe onze steden, hoe onze levens eruit zien. Wij weten dat dat een ideaalbeeld is, en dat het daarachter niet overal blinkt, maar zij zien het ideaal en willen dat ook.”
Is er ook iets dat wij van Afrika kunnen leren? “De gemiddelde Afrikaan staat dichter bij de natuur dan wij. Wij hebben geen ecologisch bewustzijn meer. Voor ons overleven op deze planeet is het belangrijk dat wij dat weer leren. Ik pleit er dan ook voor dat ecologie een vak wordt in alle opleidingen, zodat we er ons weer bewust van worden dat iedere economische keuze die we maken, ieder product dat we kopen, iedere reis die we boeken, ook een ecologisch effect heeft.”
En tot slot, het feit dat hij jonge kinderen heeft, betekent dat dat hij optimistisch is? “Ik zou mijzelf meer activistisch willen noemen. Niet in de zin van: de barricaden op, maar wel door verschil te maken door iets te doen. Door me in te zetten als ecologisch econoom aan de Hogeschool Rotterdam en door onderzoek te doen naar degrowth, een onderwerp dat nog in zijn kinderschoenen staat, maar een antwoord kan bieden voor de problemen waarvoor we staan.”